پلینیوس خصوصیات دارویی نوعی اسطوخودوس را برشمرده است . وی اظهار می دارد در زمان های گذشته مردم گونه های کمی از جنس اسطوخودوس را می شناخته و از آن ها استفاده می کرده اند . کلمه ((لاواند)) از ریشه لاتین ((لاوار)) مشتق شده و به معنای تمیز کننده و شوینده است . به طوری که مردم اروپا در گذشته از این گیاه برای شست وشوی بدن خود استفاده می کرده اند و این مهم اشاره به مصرف آن در صابون و عطرسازی دارد .
اسطوخودوس فرانسوی یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی می باشد . این گیاه از قرن سیزدهم نزد مردم اروپا شناخته شده بود و در مرکز اروپا گسترش زیادی داشته و موارد استعمال آن نیز فراوان بوده است . در حال حاضر از اسطوخودوس فرانسوی در اکثر نقاط جهان استفاده می شود .
مردم در گذشته از پیکر رویشی و گل اسطوخودوس استفاده های دارویی متعددی می کردند . آن ها معتقد بودند که استفاده از آن سبب معالجه ی افراد فلج و بکار افتادن مجدد دست و پای این افراد می شود . آن ها همچنین برای درمان بعضی از بیماری های مربوط به مغز ، از جمله خون گرفتگی عروق مغزی از این گیاه استفاده می کردند .
در تمام فارماکوپه های معتبر از گل های این گیاه به عنوان دارو یاد شده و خواص درمانی آن مورد بررسی قرار گرفته است . در حال حاضر از مواد موثره ی اسطوخودوس فرانسوی برای معالجه بیماری های مربوط به سیستم عصبی و همچنین برای درمان رماتیسم استفاده می شود .
در بعضی کشور ها ، گونه های مختلف اسطوخودوس ، به عنوان گیاهان زینتی در باغ ها و پارک ها کشت می شود.
اسطوخودوس کلمه یونانیست، یعنی حافظ الروح، در دری شاه سپرم و در عربی انس الروح میگویند.
اگر از قسمت های مختلف آن گرفته توسط دست مالش داده شود، بوی مخصوص کافور بمشام میرسد، تقریباً از هر(160) کیلوگرام آن یک کیلوگرام اسانس بدست میآید، اسانس آن برنگ زرد بوده بوی کافور میدهد.
از قدیم تا امروز استعمال عطر و محلول زیبائی اسطوخودوس مروج است یونانیها و رومیان برای زیبائی جلد خود، حین استحمام از عرق لاوندر (اسطوخودوس) زیاد تر استفاده میکردند.
رومیان برای معطر ساختن اطاق از چند قطره عطر اسطوخودوس که بالای آتش میریختند، از ابتلأ زکام و سرما خوردگی جلوگیری میکردند.
ملکه زیبائی یونان و کلو پاترا ملکه سرزمین نیل، هر روز خود را با مخلوط عطر لاوندر، بشیره اسطوخودوس و زنبق مالش میدادند، و قشنگی، لطافت، و زیبائی، جلد و روی خود را مرهون عطر لاوندر میدانستند.
(ویلیام تورنر) گیاه شناس مشهور، در کتاب خود نوشته است هرگاه شخصی بوقت خواب، گل اسطوخودوس را در کلاه شب خود بگذارد از سر دردی و سرما خوردگی محفوظ، مغزش را تقویت میکند.
گلهای اسطوخودوس، در برج جوزا بصورت پندک میباشد که مردم بقسم دسته جمع نموده، در سقف خانه خشک میکنند.
علم جدید بعد از تحلیل و تجزیه استعمال گل و عرق اسطوخودوس، این گیاه را مفید خوانده و نظریات قدما را تصدیق و تائید نموده اند.
بوعلی سینا راجع به اسطوخودوس در کتاب خود چنین نوشته است: عطر این گیاه خاصیت قوی خواب آور داشته، مخدر است، حساسیت را کم و درد را تسکین میدهد، کم کننده غم و اندوه است.
خوردن اسطوخودس باعسل، مقوی و ادرار آور است. مانع رعشه و سرگیچی شده و امراض مالخولیا، صرع، جنون، فراموشی، وسواس و تشنج را درمان میکند و هم مانع جاری شدن آب بینی که از ریزش عارض شده باشد میگردد.
برای مداوای امراض متذکره، مربای گل اسطوخودوس با عسل و یا بوره بیشتر مؤثر است، که در هر خوراک مقدار یک گرم ازگیل در آن افزوده شود.
تغذیه گل های این گیاه توسط زنبور عسل نه تنها در کیفیت عسل آن ها تاثیر فراوانی دارد بلکه سبب افزایش عملکرد عسل نیز می شود . به علت استفاده های متنوع از اسطوخودوس ، این گیاه در اکثر کشور های جهان کشت و روز به روز بر متقاضیان آن افزوده می شود و پراکنش چندین گونه از آن در جزایر آتلانتیک ، مدیترانه تا سومالی و هندوستان است .
همه ساله زمین های زراعی وسیعی در کشور های فرانسه ، روسیه ، بلغارستان ، ژاپن ، آمریکا و مجارستان برای کشت اسطوخودوس فرانسوی اختصاص می یابد .
فراوری :
اسانس اسطوخودوس از تقطیر سرشاخه های گل دار با بخار آب حاصل می گردد. با استفاده از روش تقطیر با بخار آب ، زمان لازم برای استخراج اسانس زمانی است که نه تنها حداکثر مقدار اسانس موجود از اندام مورد نظر خارج گردد، بلکه اسانس های حاصل از کیفیت مطلوبی نیز داشته باشند. تعیین زمان مناسب به منظور استخراج اسانس متفاوت است و به عوامل متعددی نظیر نوع اندام ( اینکه گل باشد یا پیکر رویشی یا ریشه یا میوه ) ، نوع دیگ مورد استفاده ، همچنین مقدار و سرعت بخار آب ، بستگی دارد. سرعت بخار و مدت زمان لازم برای تقطیر اسانس از گلهای تازه ی اسطوخودوس به ترتیب 300 تا 350 (بر حسب کیلوگرم بر ساعت) و 40 تا 60 دقیقه می باشد. اسانس استحصال شده از گیاهان به روش تقطیر با بخار، معمولا حاوی مقادیری آب است . مقدار آب موجود در اسانس گیاهان مختلف به عواملی مانند اندازه ظروف جمع آوری اسانس ، شکل آنها ، درجه حرارت ، شدت و مقدار بخار و وزن مخصوص اسانس ، عناصر تشکیل دهنده اسانس و قابلیت انحلال اسانس در آب بستگی دارد. اسانسی که در مرحله اول تقطیر استحصال می گردد به اسانس اولیه یا اسانس مستقیم معروف است. در آب خروجی ظروف جداکننده ، مقادیر کمی اسانس موجود است که اسانس ثانویه خوانده می شود.
وجود اکسیژن در آب که معمولا قابل انتقال در اسانس ثانویه است ، باعث افزایش وزن مخصوص آن ( در مقایسه با اسانس اولیه ) می گردد. اسانس اولیه حاصل از گیاه اسطوخودوس حاوی مقادیر فراوانی "استر" است. در حالی که مقدار استر در اسانس ثانویه گیاه مذکور (بر اثر هیدرولیز با آب ) بسیار کمتر است .با استفاده از روش تقطیر با آب یا بخار ، می توان اقدام به استخراج اسانس ثانویه نمود. مقدار اسانس ثانویه در گلهای اسطوخودوس 150 تا 200 گرم در متر مکعب می باشد. اگر این عمل در محل برداشت محصول صورت بگیرد، بازده ی بیشتری خواهد داشت. برگ ها و گل های این گیاه دارای 5/0 تا 5/1 اسانس، کومارین، فلاونوئید، استرول و تانن هستند. اسانس این گیاه بیرنگ یا به رنگ زرد کمرنگ است و اجزای آن عبارتند از: لینالیل استات، لینالول، کامفور و ژرانیول. لینالیل استات مهمترین ترکیب اسانس می باشد که 35 تا 60 درصد اسانس را تشکیل می دهد.
فناوری تقطیر و استخراج اسانس ها:
یکی از روشهای معمول استخراج اسانس ها ، تقطیر با بخار آب است. امروزه در مقیاس صنعتی ، بر اساس این روش ، سیستم هایی برای استخراج اسانس طراحی شده است. استخراج اسانس به روش تقطیر ، نسبت به روشهای دیگر کاری ساده تر و راحت تر و در عین حال اسانس استخراج شده بر اساس این روش نیز از کمیت بیشتر و کیفیت بهتری برخوردار است.
برپایه روش تقطیر با آب یا بخار، سه سیستم تاکنون طراحی و ساخته شده که عبارتند از :
1- سیستم تقطیر با آب: در این سیستم ، اندام گیاه مورد نظر پس از قرار گرفتن در آب تحت تاثیر حرارت تا حد لازم حالت ( دم کرده ) پیدا می کند.، و از بخارهای برآمده از آن ، اسانس بدست می آید.
2- سیستم تقطیر با آب و بخار: در این سیستم آب و اندام گیاه مورد نظر مجاورهم ولی در عین حال به صورت جدا از یکدیگر قرار می گیرند ، بطوریکه در قسمت تحتانی سیستم آب در حال بخار و در ناحیه فوقانی آن بر روی صفحات متخلخل اندام گیاه واقع می شوند.
3- سیستم تقطیر با بخار: در این سیستم ، اندام گیاه مورد نظر صرفا تحت تاثیر بخار آب با فشار کم ( یکدهم واحد "بار" ) قرار می گیرند و بخار پس از عبور از توده گیاه، اسانس آن را در قسمت سرد کن سیستم جمع می کند.
فناوری مربوط به تقطیر اسانس ها در مقیاس صنعتی ، عموما بر پایه تقطیر با بخار طراحی شده و به شکلهای تقطیر نوبتی با بخار و تقطیر دائمی با بخار ، مشاهده می شوند. در اکثر کشورها ، برای تقطیر اسانس ها معمولا از روش تقطیر نوبتی استفاده می کنند. مهمترین قسمتهای تشکیل دهنده دستگاه تقطیر نوبتی عبارتند از : دستگاه مولد بخار ، سرد کن ، و قسمت جمع آوری اسانس.
اثر روش خشک کردن روی مقدار و ترکیبهای اسانس گیاه اطوخودوس :
طی تحقیق گلهای اسطوخودوس از گیاهان سه ساله موجود در مزرعه پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی در مرداد ماه 1383 برداشت گردید. بعد مقدار مشخصی از آنها تحت تاثیر روشهای مختلف خشک کردن شامل شرایط آفتاب ، سایه ، دستگاه خشک کن ( oven ) در دمای 60 درجه سانتیگراد به مدت 12 و 24 ساعت و دستگاه مایکروویو با قدرتهای متوسط و بالا به مدت 5 و 10 دقیقه قرار گرفتند. از هر کدام از نمونه ها با استفاده از دستگاه کلونجر و به روش تقطیر با آب به مدت 3 ساعت اسانس گیری بعمل آمد و بازده هر کدام بر اساس درصد حجمی به وزنی محاسبه گردید. تغییرات کمی و کیفی اسانس هر نمونه نیز به وسیله روشهای GC و GC/MS تعیین و مورد مقایسه قرار گرفتند.
نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که مقدار اسانس و ترکیبهای تشکیل دهنده آن در گیاه اسطوخودوس به نحو بارزی تحت تاثیر روشهای خشک کردن قرار می گیرد، بطوریکه بازده اسانس گلهای آن 4/3 ، 6/1 ، 6/2 و 9/0 درصد حجمی به وزنی به ترتیب برای روشهای سایه ، آفتاب ، دستگاه خشک کن و مایکروویو بدست آمد.
ترکیبات اصلی تشکیل دهنده ی اسانس اسطوخودوس :
اسانس اسطوخودوس بیش از 40 نوع ترکیب مختلف دارد که در برگ ها و گلهای آن و در حفره های مخصوص ساخته و ذخیره می شوند . البته اسانس موجود در گلها از کیفیت مناسبتری برخوردار است .
مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس را لینالیل استات (35 تا 60 درصد) ، سینئول (10 درصد) ، لینالول ، کامفور و گرانیول تشکیل می دهد .
از ترکیبات دیگر گیاه اسطوخودوس می توان از کومارین ، فلاونوئید ، تانن و استرول نام برد .
خواص درمانی :
1- برای رفع خستگی و آرامش چند قطره روغن اسطوخودوس را در وان آب گرم ریخته و برای مدت یک ربع ساعت در آن دراز بکشید .
2- گرفتگی ها را باز می کند .
3- مقوی معده است .
4- ادرار آور می باشد .
5- معرق است و تب را پایین می آورد .
6- صفرابر بوده و کبد را به کار می اندازد و بیماری های کبدی را برطرف می کند .
7- ضد تشنج است .
8- برای تقویت عمومی بدن خوب است .
9- کرم های معده و روده را از بین می برد .
10-بیماری های سینه و سرفه را برطرف می کند .
11-در معالجه زکام موثر است .
12-از آن می توان به عنوان مسهل و تمیز کننده استفاده کرد .
13-برای رفع بیماری های مجاری و ادرار مفید است .
14-برای برطرف کردن رعشه و سرگیجه حدود 5 گرم از پودر آن را با عسل مخلوط کرده و هر شب میل کنید .
15-برای رفع فراموشی و تقویت حافظه از دم کرده اسطوخودوس بنوشید .
16-برای رفع بی خوابی یک قطره از روغن اسطوخودوس را روی یک تکه پنبه بچکانید و آن را داخل بالش خود قرار دهید ، خواب مطبوعی برای شما می آورد .
17-برای بر طرف کردن غم و اندوه هر روز دم کرده اسطوخودوس بنوشید .
18-زردی را برطرف می کند .
19-اگر دست و پای شما خواب می رود از این گیاه استفاده کنید .
20-برای پیشگیری از آب آوردن بدن دم کرده اسطوخودوس بنوشید .
21-برای رفع حالت تهوع و سرگیجه مفید است .
22-سردرد و سردرد های یک طرفه را درمان می کند .
23-برای معالجه ضعف اعصاب مفید است .
24-تپش قلب را از بین می برد .
25-آسم را برطرف می کند .
26-برای رفع ترشحات زنانه می توانید از این گیاه استفاده کنید .
27-برای برطرف کردن سوء هاضمه مناسب است .
28-اسطوخودوس درمان کننده رماتیسم ، آرتروز و نقرس است .
29-زخم های کهنه را با مالیدن اسانس اسطوخودوس که در الکل حل کرده اید برطرف کنید .
30-برای درمان بیماری های ریوی مناسب است .
31-مالیدن پماد اسطوخودوس زخم ها را ضدعفونی کرده و التیام می بخشد .
32-برای برطرف کردن بوهای نامناسب در منزل مورد استفاده قرار می گیرد .
33-برای رفع بی خوابی مصرف آن توصیه می شود .
نسخه های گیاهی :
- معالجه نفس تنگی (آسم) توسط اسطوخودوس:
10 گرم گل اسطوخودوس بداخل یک لیتر آب جوش داده و 12 دقیقه دم داده شود، پس از شرین ساختن باعسل، برای رفع و آرامش سرفه های آسم و نفس تنگی، نوشیده شود.
- اسطوخودوس توسط آنژین معالجه:
2 الی 5 گرم اسطوخودوس را در یک لیتر آب جوش انداخته 10الی 15 دقیقه گذاشته شود که دم بخورد. بعد روزانه سه پیاله برای رفع درد های گلو، آنژین، و رم حنجره و گرفتگی صدا نوشیده شود.
- درمان اختلالات عصبی با اسطوخودوس:
ده گرم گل اسطوخودوس بداخل یک لیتر آب جوش (20) دقیقه دم داده شود بعد از گذشتن آن از صافی با عسل شرین گردد. هرگاه ازین محلول روزانه دو پیاله چاشت و شام خورده شود، برای عصبانیت مؤثر و هم خواب عمیق می آورد.
- درمان ترشحات سفید خانم ها با اسطوخودوس:
15 گرم گل اسطوخودوس در یک لیتر آب جوش انداخته، دم داده و صاف شود، و توسط انژکسیون مخصوص شستشو گردد.
هرگاه این عمل صبح و شام اجرا گردد، ترشحات قطع خواهد شد.
- معالجه سیاه سرفه با اسطوخودوس:
نوشیدن یک الی یک ونیم فیصد گل خشک اسطوخودوس روزانه سه پیاله برای رفع سیاه سرفه مفید ثابت میگردد.
اسطوخودوس یا: شاه اسپرم- شاه اسپرم رومی - لاواندر.
- برای رفع بی خوابی یک قاشق چای خوری پودر اسطوخودوس را با یک قاشق چای خوری پودر سنبل الطیب مخلوط کرده و در یک لیوان آب جوش ریخته و به مدت 10 دقیقه دم کنید . این دم کرده را یک ساعت قبل از رفتن به رختخواب میل کنید تا بی خوابی شما برطرف شود .
- برای برطرف کردن بوهای نامناسب در منزل چند قطره روغن اسطوخودوس را در آب گرم ریخته و بگذارید به آرامی بجوشد عطر مطبوعی را در هوا پخش می کند .
- برای درمان بیماری های ریوی 2 تا 3 قطره روغن اسطوخودوس را با یک قاشق غذا خوری روغن بادام یا روغن زیتون مخلوط کرده و سینه و پشت بیمار را ماساژ دهید .
- برای درمان رماتیسم ، آرتروز و نترس کمپرس آن را بر روی عضو مورد نظر بگذارید و یا اینکه 2 قطره روغن آن را با یک قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و عضو دردناک را با آن ماساژ دهید .
- برای برطرف کردن سوء هاضمه یک قطره اسانس اسطوخودوس را در یک لیوان آب نیمه گرم و یا یک فنجان از دم کرده آن را بنوشید .
احتیاطات مصرف :
اسطوخودوس گیاهی است بی ضرر که همه می توانند از آن استفاده کنند ، فقط برای اشخاص صفراوی مزاج خوب نیست و باعث آشفتگی می شود . اینگونه اشخاص باید آنرا با سکنجبین یا کتیرا میل کنند .
در دوران بارداری بایستی از صرف این گیاه خودداری نمود .
کاربرد :
اسطوخودوس دارای کاربردهای دارویی و زینتی است. اسانس این گیاه دارای خواصی چون آنتی باکتریال قوی، آرام بخش و موثر در درمان رماتیسم است. اسانس این گیاه بطور بسیار گسترده در فرآورده های آرایشی و بهداشتی کاربرد دارد. دمکرده ی گل ها و برگ ها دارای خاصیت بادشکن، ضد اسپاسم و ضدعفونی کننده گی می باشد. این گیاه به دلیل شکل بوته ی کروی اش و رنگ زیبای گل و برگ هایش در فضای سبز شهرها کاربرد وسیعی دارد.
از مواد موثره اسطوخودوس در صنایع دارویی برای معالجه بیماریهای مربوط به سیستم عصبی و نیز درمان روماتیسم استفاده میشود. در گذشته نیز برای معالجه افراد فلج و بکار افتادن مجدد دست و پای این افراد از این گیاه استفاده می شده است . همچنین اسطوخودوس برای درمان برخی از بیماریهای مغز از جمله گرفتگی عروق مغزی کاربرد دارد.
در صنایع آرایشی و بهداشتی از عصاره اسطوخودوس برای ساخت شامپو، لوسیون، نرم کننده مو، کرم و لوسیون پوست و نیز در تولید ادکلن، عطر، صابون و خوشبو کننده های هوا استفاده های فراوانی میشود.
در صنایع غذایی از این گیاه بعنوان طعم دهنده و نگه دارنده استفاده میشود . در صنایع دام وطیور از مواد موثره آن به همراه برخی مواد برای ضدعفونی کردن محیط و دور کردن حشرات استفاده میشود.
